Novosti na licu mesta - U najstarijem srpskom gradu, koji je živeo bar dvesta godina pre Nemanjića. Kneževska tvrđava na 1.330 metara nadmorske visine
ZIDINE najstarije srpske prestonice, utvrđenog grada Dostinike, još se bele na severnoj padini uzvišenja Klik, koje se kao divovski prst ispružilo u Sjeničko polje, kod sela Vrsenice. Vrh brega na 1.330 metara nadmorske visine opasuju ostaci tri debela kamena bedema koja su branila dvor srpskih kneževa - „arhonta“, kako su ih zvali romejski carevi iz Konstantinopolja, koji su vladali vekovima pre Nemanjića.
Nalazište prve srpske prestonice Srbije nalazi se na samo desetak kilometara od Sjenice, a ni Sjeničani za nju ne znaju. O ostatku Srbije da se i ne govori.
- Dostinika se više ne istražuje, a ono malo što je otkopano nije zaštićeno. Umesto da u najstariji srpski grad teku reke turista i hodočasnika, njemu preti potpuno uništenje. Kao da je nekom u interesu da se o Dostinici ništa ne zna - kaže arheolog Dragica Premović Aleksić, direktor Muzeja Ras.
Ona objašnjava da je posle nekoliko malih kampanja iskopavanja, od kojih je poslednja završena pre više od decenije, mitska Dostinika prepuštena zubu vremena i divljim kopačima koji je razaraju.
Iako je Muzej Ras vlasnik polovine zemljišta na kome je lokalitet, on ne može da radi ništa, jer nema novca.
Naša sagovornica je prvi arheolog koji je još 1984. godine uočio i istraživao grad čije je ime i položaj zabeležio vizantijski car Konstantin Porfirogenit u delu „O upravljanju imperijom“.
- U pokrštenoj Srbiji su naseljeni gradovi: Dostinik, Černavusk, Međurečje, Dresneik, Lesnik, Salines i u oblasti Bosne Kotor i Desnik - pisao je Porfirogenit.
Srbi se prvi put u poznatim dokumentima pominju u franačkom letopisu iz 822. kao „silan narod“ koji je držao veliki deo bivše rimske provincije Dalmacije.
Prve tragovi Dostinike pronađeni su osamdestih dok je još uvek državni projekat istraživanja starog Rasa, kolevke Srbije.
- Kao mlad arheolog dobila sam zadatak da ispitam teritoriju oko Sjenice. Na lokalitetu Velika gradina, na visokom i strmom bregu, otkrila sam ostatke zidina debelih nekoliko metara. Na prvi pogled se videlo da je reč o nečem veoma značajnom - kaže Dragica Premović Aleksić.
Ona je obavestila o otkriću tadašnje naučne autoritete koji su vodili projekat istraživanja Rasa. Samoljubive „veličine“ gotovo da nisu slušale mladu naučnicu. Ona je bila uporna i u sledeće dve godine sama je iskopavala grad. Na svetlo dana iznela je rimski materijal iz kasne antike, vizantijski i, potpuno neočekivano, nalaze srpske keramike, alata i oružja iz devetog i desetog veka.
- Bilo je očigledno da je reč o srpskom utvrđenom gradu, koji je živeo bar dvesta godina pre Nemanjića, a zatim je uništen i napušten u 10. veku, u vreme bugarske ekspanzije. Kad sam predočila te nalaze, 1987. sam dobila sredstva za sistematska iskopavanja, ali mala. Velika istraživanja i novac bili su rezervisani za „odabrane“. Već 1988. posumnjala sam da sam otkrila prestonicu srpskih kneževa Dostiniku, za koju je grupa značajnih istoričara odavno tvrdila da se nalazi blizu današnje Sjenice - pričala nam je Dragica Premović Aleksić, dok smo se vozili putem od Novog Pazara ka Sjenici, dolinom Ljudske reke.
Ovom drevnom saobraćajnicom između obronaka Golije i Pešterske visoravni, već hiljadama godina cirkuliše roba između centralnog Balkana i jadranskih luka.
- Ovo je deo puta Vija metalika, kojim su metali iz istočnog dela provincije Dalmacije, iz kopova Kopaonika i Rogozne, transportovani dolinom Ibra, a zatim kroz prostrano Sjeničko polje. Radi odbrane antičke saobraćajnice Rimljani su podigli početkom 4. veka prvo malo utvrđenje oko koga se kasnije razvila velika srpska Dostinika. Utvrđenje dominira nad celim sjeničkim poljem i ima vizuelnu komunikaciju sa planinama koje ga okružuju: Golijom, Javorom, Zlatarom, Jadovnikom i Giljevom. Pristupačno je samo sa južne strane, na kojoj je sedlo preko kog se odvijala komunikacija sa izvorom pitke vode i uzvišenjem Klik - objašnjavala je Dragica Premović Aleksić.
Ona navodi da je utvrđenje na Velikoj Gradini nastalo početkom 4. veka, da je njegovo korišćenje potvrđeno kroz 6. vek i da je obnovljeno u 9. veku.
- O obnovi utvrđenja u 9. veku govore ostaci objekata u kojima se odvijao život i brojan arheološki materijal: keramički sudovi različitog oblika, veličine, načina izrade i ukrašavanja, metalni predmeti - noževi, alatke, zvona, kameni žrvnjevi, brusevi itd. Ovom periodu, kraju 9. ili početku 10. veka pripadaju i ostaci otkrivene crkve. Postojanje sakralnog objekta unutar utvrđenja samo potvrđuje pretpostavku da se tu nalaze ostaci najstarijeg srpskog grada i praktično prve srpske prestonice, grada Dostinike - pričala je Dragica Premović Aleksić dok smo se uspinjali na Peštersku visoravan, pod nestvarno plavim nebom.
Taj prostor je od preistorije do danas mesto susreta civilizacija, o čemu govore i rezultati arheoloških istraživanja Velike gradine.
- Arheologija je potvrdila istorijske izvore koji govore o zbivanjima u Srbiji tokom 9. i 10. veka, u vreme kada Bugarska osvaja velike delove Balkana. Ras je tada, kaže car Konstantin Porfirogenit, na granici između Bugarske i Srbije, pa je logična pretpostavka da se Srbija tada nalazila zapadno od Rasa. Njena granica je tada verovatno išla dolinom gornjeg toka Ibra, istočnim obodom Sjeničko-pešterske visoravni i obroncima Golije - objašnjava naučnica.
U Srbiji su se, prema beleškama romejskog cara, krajem 9. veka vodile dinastičke borbe između naslednika knezova Mutimira, Strojimira i Gojnika. Istovremeno strelovit uspon doživljava Bugarska, koju želi da se osveti Srbima za teške poraze u prethodnim vekovima. Knezovi „Srblije“, kako je naziva romejski car, ne obraćaju pažnju i ratuju međusobno, iako se nalaze u makazama između Bugarskog i Istočnog rimskog carstva.
- Klonimir, sin kneza Strojimira, sklonio se bio u Bugarsku gde ga je car Boris oženio Bugarkom. U želji da preotme vlast od Petra, Gojnikovog sina, Klonimir je sa vojskom ušao u glavni grad Dostiniku, gde ga je Petar ubio. Kako je Ras već bio u bugarskim rukama, a Klonimir dolazi iz Bugarske i ulazi u Dostiniku da preotme vlast, očigledno je da se Dostinika u neposrednoj blizini Rasa i tadašnje srpsko-bugarske granice - pričala nam je Dragica Premović Aleksić.
U selo Vrsenicu, u čijem je ataru Dostinika, ide se preko mosta nad rekom Vapom na mestu sa srednjovekovnim imenom Mač-brod, što znači otprilike „Prelaz mačeva“. Stari put dalje vodi kroz srpsko selo Gradac. Asfalta ima samo do groblja, na obronku brega strmih strana. Arheolozi su i tu našli temelje srednjovekovne utvrde.
- Gradčani sebe zovu i Galičani, jer postoji predanje da je ovde bilo utvrđenje velikog župana Uroša Drugog, na koga je vojsku lično vodio vizantijski car Manojlo Komnin. Drugo predanje kaže da je Gradac bio letnjikovac Nemanjića i baza za obuku njihove čuvene konjice, jer je prostrano Sjeničko polje bogato dobrom travom i vodom - ispričao nam je Vuk Pantović, pesnik, guslar, kamenorezac i odgajivač pastrmki.
Dok njegova supruga gostima priprema i služi ukusnu domaću hranu za stolovima iznad kanala ledene rečice Vape, Vuk im recituje:
- Kod planine kad dođeš Golije,
đe se soko iznad tebe vije,
đe caruju vuci i orlovi
đe sevaju munje i gromovi,
đe krstare zmajevi i vile
i aždaje gde su nekad bile
u čuvenom Srebrenom jezeru
to je kod nas na ravnom Pešteru.
Onda odlaže gusle i s uzadahom objašnjava da smo došli u selo sa 40 domaćinstava, 120 birača i 30 dece.
- Gradac je retko bogato selo u ovom kraju kad je reč o deci. Ostala su okopnela. Kuće napuštene, samo vikendom po- neko dođe i to dok je lepo vreme, jer nema asfalta. A nekad je ovde prestonica Srbije bila - besedi Vuk, koji turiste vodi do ostatka tvrđave.
SRPSKI ARHONTI
GOVOREĆI o seobama Srba, Konstantin Porfirogenit navodi da su oni dobili dozvolu od vizantijskog cara Iraklija (610-641) da se nasele u okolini Soluna, u oblasti koja se naziva se Servija. Zatim pominje srpske zemlje u rimskoj provinciji Dalmaciji: „I pošto sadašnja Srbija i Paganija i zemlja Zahumljana i Travunija i zemlja Konavljana behu pod vlašću Romeja, to car u ovim zemljama naseli iste Srbe“. Nakon smrti vladara koji je doveo Srbe na Balkan, a umro je pre 680. godine (pre dolaska Bugara na Balkan), vladao je njegov sin, pa unuk i redom kneževi iz istog roda. Prvi imenom poznati srpski vladar je knez Višeslav, a zatim slede Radoslav, Prosigoj i Vlastimir.
Dostinika - najstarija srpska prestonica
